Tropem Ratoldów cz. 2 - upadek rodu czy emigracja?

Dwór w Skrzydlnej; Wikimapia

Poprzedni wpis: Tropem Ratoldów cz. 1 - węgierski ślad, pokazał nam w kontekście historycznym prawdopodobny przebieg osiedlenia się węgierskiego rodu Ratoldów na południu Polski. 

Teraz czas na dalszy ciąg historii:

5) W czasach rozbicia dzielnicowego Podhale należało do rodu Gryfitów. Na Podhalu osiedlili się także Cystersi.

6) W początkach panowania Kazimierza Wielkiego, w nieznanych bliżej okolicznościach, cystersi ustąpili z Podhala.  Po ustąpieniu cystersów Podhale stało się królewszczyzną zarządzaną przez urzędników królewskich. Upowszechnił się zwyczaj dzierżawienia królewszczyzn w formie zastawu, w zamian za udzielone władcy pożyczki. [link] 

22 VI 1346 r. Nowy Targ otrzymał od Kazimierza Wielkiego przywilej ponownej lokacji na prawie niemieckim na 150 łanach frankońskich między Białym i Czarnym Dunajcem. Zasadźcą był Dytrych Szyja. Do Nowego Targu włączono wówczas dawne tereny Starego Cła. Nazwa Nowy Targ, już ostatecznie utrwalona, występuje w dokumentach od r. 1425. Na początku XV w. do parafii w Nowym Targu włączono Ostrowsko i Waksmund a nieco później Klikuszową. Dzięki licznym królewskim przywilejom oraz ustrojowi cechowemu, następuje szybki rozwój miasta. W XV-XVI1 w. Nowy Targ był stolicą starostwa niegrodowego. Szybko rozwijało się rzemiosło i handel. [link] 

7) Pod rządami Ratułdów:

Ratułdowie dążyli do skupienia w swoim ręku całości ziem, które w tym okresie były podzielone na szereg części, użytkowanych na różnych prawach. Udało im się to ok. 1440 roku. [link] 

Dwór w Skrzydlnej; Wikimapia

Ród Ratołdów, który przybył do Polski prawdopodobnie z Węgier. Od końca XIII wieku zaczął się rozprzestrzeniać na wszystkie strony, głównie zaś na południowy wschód i południe. Ratołdowie prowadzili działalność osadniczą (konkurując z Cystersami) na bezludnych dotąd terenach Beskidu Wyspowego i Gorców. Około połowy XIV wieku włości ich sięgały już lesistych masywów górskich Śnieżnicy, Łopienia, Mogielicy i Ćwilina.

U podnóża tych gór, w dolinie rzeki górnej Łososiny założona została miejscowość Dobra wraz z leżącym nieco głębiej w górach Jurkowem. Pierwsza wzmianka w źródłach o Dobrej pochodzi z 1361r. Od początku była to wieś rycerska i od początku XIV wieku wchodziła w skład włości rodu Ratułdów herbu Szarza z pobliskiej Skrzydlnej (na początku Skrzydlna nazywała się Cridina - link).

Po podziale majątku Ratułdów w 1473 Dobra stała się na następne stulecia ośrodkiem tzw. "klucza dobrzańskiego" obejmującego sąsiednie wioski: Jurków, Zadziele, Półrzeczki, Chyszówki, Wilczyce i Wlostówke (Łostówke, Słostówke). Klucz dobrzański często przechodził w ręce różnych znanych rodów. Po Ratułdach, (Ratołdach) właścicielami — od początku XVI wieku byli Błędowscy herbu Półkozic, którzy i tak po kądzieli* byli z nimi spokrewnieni, ale zaraz potem swoje włości sprzedali Joachimowi Lubomirskiemu z Grabia herbu Szreniawa. Ten już w roku 1529 sprzedał Dobrą i Jurków Janowi Pieniążkowi** herbu Odrowąż z Krużlowej, sędziemu ziemskiemu krakowskiemu. Jeszcze w roku 1564 lustracja królewszczyzn wymienia dwóch właścicieli: Jana Pieniążka i pewnego Scibora.

---------
*W pierwszej połowie XV wieku dziedzicem Dobrej był Prandota z Raciborza  (Dobrej, albo Tymbarku (herbu Odrowąż). Piastował tam godność wójta. Jurków objął Zawisza herbu Sulima, występujący też w aktach jako pan Chorągwicy.
W 1454 roku Dorota Zawiszanka, córka zmarłego Zawiszy z Jurkowa i Chorągwicy oraz siostra stryjeczna Marka ze Skrzydlnej (Ratołda), dziedziczka majętności dobrzańskiej – wyszła za mąż za Piotra Błędowskiego herbu Półkozic z Błędowi. Dobra i Jurków odpadły z rodu Ratołdów i przeszły w ręce Błędowskich.[link] 

** Beata Ratułdówna w 1509 roku wniosła majątek w wianie Janowi Pieniążkowi herbu Odrowąż z Krużlowej, referendarzowi królewskiemu i sędziemu ziemi krakowskiej. Ich syn, starosta nowotarski Prokop Pieniążek wzniósł obecny dwór, który w kolejnych stuleciach został przebudowany. Prokop był także fundatorem murowano-drewnianego kościoła w Skrzydlnej, w którym znajduje się jego renesansowy nagrobek wyobrażający leżącego rycerza. Legenda głosi, że Prokop Pieniążek zginął podczas budowy świątyni, uderzony siekierą, która spadła z rusztowania. [link] 

Kościół św. Mikołaja Biskupa w Skrzydlnej, ufundowany przez Prokopa Pieniążka, autor: Piotrus

8) Systematyczne poszukiwania górnicze w Tatrach rozpoczęły się prawdopodobnie ok. połowy XV wieku za panowania Kazimierza Jagiellończyka.

9) W początkach XV wieku na tereny Podhala dotarli pasterze wołoscy. Rozpowszechnili oni typ gospodarki pasterskiej.

10) Władza Konstancji Habsburżanki.

11) Mikołaj Komorowski otrzymał ziemie w 1524 roku jako zastaw ( 100 000 złotych) za dobra żywieckie nabyte przez królową Konstancję. Lasy były już w znacznym stopniu wytrzebione, jedyny większy kompleks leśny znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie Tatr w Kotlinie Zakopiańskiej. 

12) Po 1625 roku osłabł spór graniczny z Węgrami.

13) W 1651 roku wybuchł na Podhalu bunt – powstanie Kostki Napierskiego. Powstanie było tylko dywersją skierowaną przeciwko wojskom Rzeczypospolitej. Zamek czorsztyński którego broniło ok. 40 górali wobec liczebnej przewagi wojsk biskupich został poddany przez obrońców Kostkę nabili na pal.  [link] 

W końcu XVI w. gwałtownie pogorszyła się ekonomiczna i prawna sytuacja chłopów w starostwie nowotarskim, wskutek stałego powiększania pańszczyzny, wprowadzania rozmaitych danin i robocizn.

Chłopskie prawa łamali już w XV w. Ratułdowie a następnie Pieniążkowie, Komorowscy oraz Kazanowscy. Szczególnie złą sławą okrył się Mikołaj Komorowski zabiegając w latach 1624-33 o znaczne podnoszenie dochodów z dzierżaw starostwa. Spowodowało to liczne bunty i gromadne wystąpienia chłopów w Klikuszowej oraz Czarnym Dunajcu. W 1651 r. zarzewie chłopskiego buntu na całym Podhalu rozpalił Aleksander Kostka Napierski wyprowadzając 16 czerwca tegoż roku oddziały górali z Nowego Targu przez Gorce na zamek czorsztyński. Przywódcy buntu: Napierski oraz Marcin Radocki z Pcimia i Stanisław Łętowski z Czarnego Dunajca zostali wkrótce ujęci i straceni w Krakowie. W czasach potopu szwedzkiego, w 1655 r., nowotarscy górale wzięli masowy udział w powstaniu w obronie króla Jana Kazimierza zorganizowanego przez Gabryela Woyniłłowicza. Nowy Targ i Podhale zostały przez Szwedów splądrowane. [link] 

Dwór w Skrzydlnej; Wikimapia

Renesansowy dwór

Datowanie dworu w Skrzydlnej napotyka na pewne trudności. Początkowo budowlę opisywano jako zbudowaną w XVIII wieku z fragmentami z wieku XVII. Według najnowszych badań ustalono, że analogiczne obiekty zostały wybudowane około III ćwierci XVI wieku i mniej więcej na ten czas datowane jest jego powstanie. Renesansowy dwór został przekształcony w XVIII wieku, a być może i wcześniej, w l połowie XVII wieku.
Dwór w Skrzydlnej zbudowany jest na planie prostokąta, odpadający miejscami tynk odsłania budulec: kamienie, możliwe, że pozyskiwane ze Stradomki oraz fragmenty cegieł. Mury wzmocnione są dwoma masywnymi przyporami położonymi po przeciwległych stronach budynku. Front ozdobiony jest wydatnym ryzalitem.
Na parterze zachowało się profilowane nadproże kamienne z XVII wieku z herbem Śreniawa. Podobno na piętrze zachowały się  fragmenty dwu pieców ośmiobocznych oraz sklepienia kolebkowe i krzyżowe, a w dawnej kaplicy sklepienia zwierciadlane. W podziemiach można podziwiać renesansowe piwnice i portale. Niestety nie ma możliwości zwiedzenia wnętrza dworu i przekonania się naocznie czy wszystkie te elementy są tam nadal.
Obecnie dwór niszczeje, w niektórych oknach brakuje szybek, rynny są zniszczone, odpadają fragmenty tynku. Przy dworze w Skrzydlnej można obejrzeć także zabudowania gospodarcze, jeszcze do niedawna użytkowane. [link] 

14) W 1824 roku sekcję zakopiańską obejmującą Zakopane, Kościelisko, Zubsuche ( Ząb i Suche) Ratułów, Stare Bystre, Międzyczerwienne i Maruszynę zakupił Emanuel Homolatsch. W 1889 roku doszło do ponownej licytacji w wyniku której dobra zakopiańskie zostały zakupione przez właściciela Kórnika, hrabiego Władysława Zamoyskiego, Polaka. [link]

Ratoldowie znikają z kart historii. Dzieje się tak zawsze, gdy rodzą się same córki. Czy uda się znaleźć powiązanie Ratoldów ze Skrzydlnej ze Stanisławem Ratoldem z Bogusławic koło Kobrynia, któremu Król Polski Zygmunt Stary nadał nazwisko Zadarnowski i nowy herb - Sulima?

Następny wpis: 

Tropem Ratoldów cz. 3 - trop sycylijski