Podobin

Podobin, Zdjęcie: Tomasz Molęcki

Najmniejszą wsią w gminie Niedźwiedź jest Podobin, który graniczy z Mszaną Dolną. Wieś, w której mieszka 1220 osób na pow. 894 ha słynie z piękna krajobrazu. Są tu właściwe warunki do uprawiania lotniarstwa.

Podobin został lokowany przez Ratuldów. Lustracja z 1564 r. (Księga Uposażenia Diecezji Krakowskiej) informuje, że w Podobinie było 10 kmieci i 4 zagrodników. W 1751 r. rodzina Potaczków z Podobina nabyła od ks. Aleksandra Sanguszki górę Turbacz wraz z okolicznymi wzniesieniami, a więc także pastwiskami i polami z możliwością prowadzenia gospodarki szałaśniczej. W tym samym roku kilka wsi wielkoporębskiego klucza dostało się w ręce Wodzickich. Wodziccy wkrótce zaczęli okrutne rządy związane ze zwiększaniem góralom pańszczyzny, a także narzucaniem innych jeszcze powinności (wysokie opłaty i czynsze, grabież ziemi chłopom). Pomiędzy Potaczkami, których wysokie dochody stały się obiektem chciwych zakusów Wodzickich, a nowymi zarządcami klucza rozgorzał, trwający kilkadziesiąt lat, proces o Turbacz. Wodziccy, posługując się jednym ze swoich poddanych - Sebastianem Fraczkiem, chcieli wyrugować Potaczków z zajmowanych terenów. Sądy i targi przed komisjami cyrkularnymi, a nawet Najwyższym Gubernium we Lwowie, trwały aż do 1790 r. W rezultacie w procesach górą byli Wodziccy ogłaszając Potaczków "burzycielami spokojności" i doprowadzając do sytuacji, w której Potaczkom zabroniono wstępu do ich własnego lasu. W latach 1778-87 pracował w Podobinie jeden z tartaków klucza porębskiego. Wyrób gontów, bednarek, naczyń drewnianych stanowił istotne źródło dochodu chłopów.

Podobin zwany był dawniej Podolinem. Obecnie jest to wieś letniskowa o powierzchni 894 ha (w tym 147 ha lasów -17%). Wieś zamieszkuje około 1100 osób. Dziś wieś znana jest zwłaszcza z pięknych krajobrazów. Są tu także dogodne warunki do uprawiania lotniarstwa (zwłaszcza na szczytach Potaczkowej i Witowa). Podobin kojarzyć się może również z Zakładami Mięsnymi "Spyrka". Jadąc w stronę Mszany Dolnej, zobaczymy usytuowany po lewej stronie szosy budynek nowej szkoły w Podobinie, która właśnie rozpoczęła działalność.

Tropem Ratoldów cz. 2 - upadek rodu czy emigracja?

Dwór w Skrzydlnej; Wikimapia

Poprzedni wpis: Tropem Ratoldów cz. 1 - węgierski ślad, pokazał nam w kontekście historycznym prawdopodobny przebieg osiedlenia się węgierskiego rodu Ratoldów na południu Polski. 

Teraz czas na dalszy ciąg historii:

5) W czasach rozbicia dzielnicowego Podhale należało do rodu Gryfitów. Na Podhalu osiedlili się także Cystersi.

6) W początkach panowania Kazimierza Wielkiego, w nieznanych bliżej okolicznościach, cystersi ustąpili z Podhala.  Po ustąpieniu cystersów Podhale stało się królewszczyzną zarządzaną przez urzędników królewskich. Upowszechnił się zwyczaj dzierżawienia królewszczyzn w formie zastawu, w zamian za udzielone władcy pożyczki. [link] 

22 VI 1346 r. Nowy Targ otrzymał od Kazimierza Wielkiego przywilej ponownej lokacji na prawie niemieckim na 150 łanach frankońskich między Białym i Czarnym Dunajcem. Zasadźcą był Dytrych Szyja. Do Nowego Targu włączono wówczas dawne tereny Starego Cła. Nazwa Nowy Targ, już ostatecznie utrwalona, występuje w dokumentach od r. 1425. Na początku XV w. do parafii w Nowym Targu włączono Ostrowsko i Waksmund a nieco później Klikuszową. Dzięki licznym królewskim przywilejom oraz ustrojowi cechowemu, następuje szybki rozwój miasta. W XV-XVI1 w. Nowy Targ był stolicą starostwa niegrodowego. Szybko rozwijało się rzemiosło i handel. [link] 

7) Pod rządami Ratułdów:

Ratułdowie dążyli do skupienia w swoim ręku całości ziem, które w tym okresie były podzielone na szereg części, użytkowanych na różnych prawach. Udało im się to ok. 1440 roku. [link] 

Dwór w Skrzydlnej; Wikimapia

Ród Ratołdów, który przybył do Polski prawdopodobnie z Węgier. Od końca XIII wieku zaczął się rozprzestrzeniać na wszystkie strony, głównie zaś na południowy wschód i południe. Ratołdowie prowadzili działalność osadniczą (konkurując z Cystersami) na bezludnych dotąd terenach Beskidu Wyspowego i Gorców. Około połowy XIV wieku włości ich sięgały już lesistych masywów górskich Śnieżnicy, Łopienia, Mogielicy i Ćwilina.

U podnóża tych gór, w dolinie rzeki górnej Łososiny założona została miejscowość Dobra wraz z leżącym nieco głębiej w górach Jurkowem. Pierwsza wzmianka w źródłach o Dobrej pochodzi z 1361r. Od początku była to wieś rycerska i od początku XIV wieku wchodziła w skład włości rodu Ratułdów herbu Szarza z pobliskiej Skrzydlnej (na początku Skrzydlna nazywała się Cridina - link).

Po podziale majątku Ratułdów w 1473 Dobra stała się na następne stulecia ośrodkiem tzw. "klucza dobrzańskiego" obejmującego sąsiednie wioski: Jurków, Zadziele, Półrzeczki, Chyszówki, Wilczyce i Wlostówke (Łostówke, Słostówke). Klucz dobrzański często przechodził w ręce różnych znanych rodów. Po Ratułdach, (Ratołdach) właścicielami — od początku XVI wieku byli Błędowscy herbu Półkozic, którzy i tak po kądzieli* byli z nimi spokrewnieni, ale zaraz potem swoje włości sprzedali Joachimowi Lubomirskiemu z Grabia herbu Szreniawa. Ten już w roku 1529 sprzedał Dobrą i Jurków Janowi Pieniążkowi** herbu Odrowąż z Krużlowej, sędziemu ziemskiemu krakowskiemu. Jeszcze w roku 1564 lustracja królewszczyzn wymienia dwóch właścicieli: Jana Pieniążka i pewnego Scibora.

---------
*W pierwszej połowie XV wieku dziedzicem Dobrej był Prandota z Raciborza  (Dobrej, albo Tymbarku (herbu Odrowąż). Piastował tam godność wójta. Jurków objął Zawisza herbu Sulima, występujący też w aktach jako pan Chorągwicy.
W 1454 roku Dorota Zawiszanka, córka zmarłego Zawiszy z Jurkowa i Chorągwicy oraz siostra stryjeczna Marka ze Skrzydlnej (Ratołda), dziedziczka majętności dobrzańskiej – wyszła za mąż za Piotra Błędowskiego herbu Półkozic z Błędowi. Dobra i Jurków odpadły z rodu Ratołdów i przeszły w ręce Błędowskich.[link] 

** Beata Ratułdówna w 1509 roku wniosła majątek w wianie Janowi Pieniążkowi herbu Odrowąż z Krużlowej, referendarzowi królewskiemu i sędziemu ziemi krakowskiej. Ich syn, starosta nowotarski Prokop Pieniążek wzniósł obecny dwór, który w kolejnych stuleciach został przebudowany. Prokop był także fundatorem murowano-drewnianego kościoła w Skrzydlnej, w którym znajduje się jego renesansowy nagrobek wyobrażający leżącego rycerza. Legenda głosi, że Prokop Pieniążek zginął podczas budowy świątyni, uderzony siekierą, która spadła z rusztowania. [link] 

Kościół św. Mikołaja Biskupa w Skrzydlnej, ufundowany przez Prokopa Pieniążka, autor: Piotrus

8) Systematyczne poszukiwania górnicze w Tatrach rozpoczęły się prawdopodobnie ok. połowy XV wieku za panowania Kazimierza Jagiellończyka.

9) W początkach XV wieku na tereny Podhala dotarli pasterze wołoscy. Rozpowszechnili oni typ gospodarki pasterskiej.

10) Władza Konstancji Habsburżanki.

11) Mikołaj Komorowski otrzymał ziemie w 1524 roku jako zastaw ( 100 000 złotych) za dobra żywieckie nabyte przez królową Konstancję. Lasy były już w znacznym stopniu wytrzebione, jedyny większy kompleks leśny znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie Tatr w Kotlinie Zakopiańskiej. 

12) Po 1625 roku osłabł spór graniczny z Węgrami.

13) W 1651 roku wybuchł na Podhalu bunt – powstanie Kostki Napierskiego. Powstanie było tylko dywersją skierowaną przeciwko wojskom Rzeczypospolitej. Zamek czorsztyński którego broniło ok. 40 górali wobec liczebnej przewagi wojsk biskupich został poddany przez obrońców Kostkę nabili na pal.  [link] 

W końcu XVI w. gwałtownie pogorszyła się ekonomiczna i prawna sytuacja chłopów w starostwie nowotarskim, wskutek stałego powiększania pańszczyzny, wprowadzania rozmaitych danin i robocizn.

Chłopskie prawa łamali już w XV w. Ratułdowie a następnie Pieniążkowie, Komorowscy oraz Kazanowscy. Szczególnie złą sławą okrył się Mikołaj Komorowski zabiegając w latach 1624-33 o znaczne podnoszenie dochodów z dzierżaw starostwa. Spowodowało to liczne bunty i gromadne wystąpienia chłopów w Klikuszowej oraz Czarnym Dunajcu. W 1651 r. zarzewie chłopskiego buntu na całym Podhalu rozpalił Aleksander Kostka Napierski wyprowadzając 16 czerwca tegoż roku oddziały górali z Nowego Targu przez Gorce na zamek czorsztyński. Przywódcy buntu: Napierski oraz Marcin Radocki z Pcimia i Stanisław Łętowski z Czarnego Dunajca zostali wkrótce ujęci i straceni w Krakowie. W czasach potopu szwedzkiego, w 1655 r., nowotarscy górale wzięli masowy udział w powstaniu w obronie króla Jana Kazimierza zorganizowanego przez Gabryela Woyniłłowicza. Nowy Targ i Podhale zostały przez Szwedów splądrowane. [link] 

Dwór w Skrzydlnej; Wikimapia

Renesansowy dwór

Datowanie dworu w Skrzydlnej napotyka na pewne trudności. Początkowo budowlę opisywano jako zbudowaną w XVIII wieku z fragmentami z wieku XVII. Według najnowszych badań ustalono, że analogiczne obiekty zostały wybudowane około III ćwierci XVI wieku i mniej więcej na ten czas datowane jest jego powstanie. Renesansowy dwór został przekształcony w XVIII wieku, a być może i wcześniej, w l połowie XVII wieku.
Dwór w Skrzydlnej zbudowany jest na planie prostokąta, odpadający miejscami tynk odsłania budulec: kamienie, możliwe, że pozyskiwane ze Stradomki oraz fragmenty cegieł. Mury wzmocnione są dwoma masywnymi przyporami położonymi po przeciwległych stronach budynku. Front ozdobiony jest wydatnym ryzalitem.
Na parterze zachowało się profilowane nadproże kamienne z XVII wieku z herbem Śreniawa. Podobno na piętrze zachowały się  fragmenty dwu pieców ośmiobocznych oraz sklepienia kolebkowe i krzyżowe, a w dawnej kaplicy sklepienia zwierciadlane. W podziemiach można podziwiać renesansowe piwnice i portale. Niestety nie ma możliwości zwiedzenia wnętrza dworu i przekonania się naocznie czy wszystkie te elementy są tam nadal.
Obecnie dwór niszczeje, w niektórych oknach brakuje szybek, rynny są zniszczone, odpadają fragmenty tynku. Przy dworze w Skrzydlnej można obejrzeć także zabudowania gospodarcze, jeszcze do niedawna użytkowane. [link] 

14) W 1824 roku sekcję zakopiańską obejmującą Zakopane, Kościelisko, Zubsuche ( Ząb i Suche) Ratułów, Stare Bystre, Międzyczerwienne i Maruszynę zakupił Emanuel Homolatsch. W 1889 roku doszło do ponownej licytacji w wyniku której dobra zakopiańskie zostały zakupione przez właściciela Kórnika, hrabiego Władysława Zamoyskiego, Polaka. [link]

Ratoldowie znikają z kart historii. Dzieje się tak zawsze, gdy rodzą się same córki. Czy uda się znaleźć powiązanie Ratoldów ze Skrzydlnej ze Stanisławem Ratoldem z Bogusławic koło Kobrynia, któremu Król Polski Zygmunt Stary nadał nazwisko Zadarnowski i nowy herb - Sulima?

Następny wpis: 

Tropem Ratoldów cz. 3 - trop sycylijski

Tropem Ratoldów cz. 1 - węgierski ślad

Dwór w Skrzydlnej; Wikimapia

We wpisie:

 Wędrówki herbów czyli jak Ratold herbu Ossoria (Szarza) mógł zostać Zadarnowskim herbu Sulima opisałam w jaki sposób członek rodu Ratoldów (inne formy ich nazwiska to Ratułt, Ratold i Ratuł) mógł uzyskać prawo posługiwania się herbem Sulima. Nie jest jednak tajemnicą, że pierwotna przynależność do rodu Ratoldów była kultywowana i pojawiała się we wzmiankach, dokumentach oraz jako element nazwiska u później żyjących potomków. Jeden z Ratoldów mógł zawędrować na tereny obecnej Litwy czy Białorusi. 

Pytanie - skąd wyruszył? 

Trop prowadzi na południe Polski, a stamtąd na .... Węgry. Pojawia się także Dwór obronny w Skrzydlnej jako siedziba Ratoldów. 

1) We wczesnym średniowieczu tereny późniejszego Podhala nie miały nazwy określano je za pomocą nazw rzek i potoków. Do końca XII wieku tereny te pozostawały we władaniu panującego i były prawie bezludne. Działalność osadniczą ułatwił przywilej generalny od Władysława Łokietka - nowe miejscowości lokowane były w oparciu o prawo niemieckie.[link]

W IX w. Państwo Wielkomorawskie zajęło Bramę Morawska (Tyszkiewicz 1986) ale kontakt z plemieniem Wiślan miało także doliną Wagu, Popradu i Dunajca, gdzie znaleziono charakterystyczne ozdoby, tzw. grzywny siekieropodobne i monety (Wachowski 1982). Poprzez Spisz pierwsi Piastowie mieli połączenie z Węgrami, dzięki temu mogli też w pierwszym ćwierćwieczu XI w. utrzymać władzę na Morawach. Granica węgierska w XII w. biegła poprzez leśne zasieki koło Białej Spiskiej i Kieżmarku (Labuda 1970). Lasy chronione ze względów obronnych książę krakowski zdecydował skolonizować (Ludźmierz 1234, Szczyrzyc 1238). W XIII stuleciu powstały między innymi: Stare Cło (początek Nowego Targu), Dębno, Grywałd i zapewne Przekop (lokacja 1323, dziś Sromowce) (Zakrzewski 1901).

Węgrzy zasiedlili puszczę na Magurze Spiskiej po 1260 r. Zamek Dunajec (dziś Niedzica), wystawili Borzeviczy w latach 1285–1300, a klasztor Kartuzów (Červeny Kláštor) ufundowano w 1319 r. (Ruciński 1983).

Granicę na Dunajcu powyżej Przełomu Pienińskiego ustalono za Leszka Białego (1194–1227).[link]

Dwór w Skrzydlnej; Wikimapia

2) Pierwsze zapiski notarialne z1234 roku, wystawiono dla wojewody Teodora Cedry. Teodor Cedro, nie mając dzieci przed swoją śmiercią przekazał całą swoją ziemię Zakonowi Cystersów. 1241 roku zakonnicy otrzymali całe Podhale. [link] 

Wzmianki o miejscowości Skrzydlna pojawiają się w dokumentach już na przełomie XIII i XIV wieku. W centrum miejscowości znajduje się zabytkowy kościół p.w. św. Mikołaja, lecz o wiele ciekawszym zabytkiem jest dwór obronny. Murowany dwór wznosi się na wysokiej terasie rzecznej nad potokiem Stradomka, który swoje źródła ma na pobliskiej Śnieżnicy. Miejsce z natury swej obronne zostało dodatkowo wzmocnione fosą, której fragmentaryczne relikty przetrwały do dnia dzisiejszego. Nad dworem góruje kilka zabytkowych drzew, które są pozostałością parku. Przy drodze można dostrzec zarośniętą nieckę, w której niegdyś znajdował się staw. [link] 

3) W XV wieku upowszechniła się nazwa dzierżawa szaflarsko-nowotarska odnosząca się jednak do terenu większego niż późniejsze Podhale. Nazwa Podhale nie była znana do XIX wieku. [link] 

NOWY TARG (590 m) - miasto (27 tyś. mieszkańców) w widłach Czarnego i Białego Dunajca, usytuowane w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej u pd. podnóży Gorców. Pod nazwą Stare Cło lub Długie Pole, Nowy Targ wymieniany był już w r. 1233. Osada, usytuowana w rejonie dzisiejszego kościoła św. Anny na wzgórzu nad Czarnym Dunajcem (obecnie zach. część miasta), miała komorę celną przy ważnym szlaku handlowym ze Śląska na Węgry. Wywożono tędy sól i ołów, a sprowadzano węgierskie wina. Początki osady wiązały się z Cystersami szczyrzyckimi, a lokacja nastąpiła w II pół. XIII w. na prawie magdeburskim.[link] 

Dwór w Skrzydlnej; Wikimapia

4) Pod wpływem rozpoczętej przez Węgrów w XIII wieku kolonizacji, panujący zdecydowali się poprzeć intensywniejszą akcję kolonizacyjną na Podhalu.

Kinga (Córka króla Węgier Beli IV i Marii Laskariny, żona polskiego władcy, Bolesława V Wstydliwego, święta Kościoła katolickiego. link) przejęła w 1257 r. istniejący zapewne zameczek Pieniny na Górze Zamkowej [w pobliżu Czorsztyna]. Dyskusja nad jego początkami – przyjmowanymi na lata 1257–1287 – dotyczy sedna sprawy osadnictwa w Pieninach. Najpóźniej w XII w. człowiek wkroczył tutaj na stałe, żeby stanąć na straży odwiecznych szlaków idących zza Karpat w dolinę Wisły.

Gościniec biegł wzdłuż Popradu, rzeką płynęły cięższe towary. Droga wypraw wojennych i orszaków dyplomatycznych od XIV w. wiodła przez zamki Dunajec i Wronin (wzm. 1320 r., zapewne Czorsztyn) (Kołodziejski 1988–1990). Kazimierz Wielki założył miasto w Krościenku (1348) i zapewne wzmocnił zamek w Czorsztynie (przed 1357). W 1413 r. starostwo czorsztyńskie obejmowało: Krościenko, Sromowce Wyżne i Niżne, Maniowy, Grywałd, Hałuszową Tylmanową, Ochotnicę Wielką i Małą, Szczawnicę i Kłoczowice (dziś: Kluszkowce) (Kuraś 1979).

Lasy niewątpliwie eksploatowano na budulec (jodła, cis, lipa). Dzierżawcy starostwa w XV w. – Ratułdowie, próbowali zwiększać dochody ale ograniczenie praw wieśniaków i wójtów nie powiodło się. Górale zachowali prawo do tzw. mniejszego polowania (czwarta część staroście) i łowienia ryb małymi sieciami. [link] 

Pierwsza wzmianka o budowli obronnej w Skrzydlnej pochodzi z 1473 roku, była to murowana wieża obronna, własność trzech braci: Jana, Marka i Grzegorza. Właścicielami wsi w owym czasie byli Ratułdowie, którzy zarządzali nią od połowy XIII wieku do początków wieku XVI. Jan Długosz poświadcza, że w połowie XIV wieku Ratułdowie posiadali obok Skrzydlnej wsie: Przenosza, Raciborzany, Kasinę, Wilkowisko, część Stróży, Porąbkę, Markuszową, Jodlownik, Dobrą, Janowice i Kostrzę. W drugiej połowie tego wieku powiększyli swoje dobra o Lednicę, Chorągwicę i Mietniów, wsie pod Wieliczką oraz Podolany pod Gdowem. Poza tym Ratuldowie dostali dzierżawę starostwa nowotarskiego. Niewiadomo gdzie dokładnie wznosiła się wieża obronna w Skrzydlnej, lecz możliwe jest, że w tym samym miejscu wybudowano obecny dwór. [link] 

 

Niebawem zaprezentuję więcej informacji na temat Ratoldów ze Skrzydlnej.

Zapraszam!

Dwór obronny w Skrzydlnej na mapie.

Następny wpis:

Tropem Ratoldów cz. 2 - upadek rodu czy emigracja?